Ο Μάρκος δυσκολευόταν να πιστέψει ότι ο γιος του θα μπορούσε να έχει ΔΕΠΥ. Σίγουρα, ήταν ασυνήθιστα ενεργητικός και οι δάσκαλοι, στην προσχολική του ηλικία, παραπονιόντουσαν ότι φτερούγιζε στην τάξη σαν πεταλούδα, όταν τα άλλα παιδιά ασχολούνταν με διάφορες δραστηριότητες. Ο Άντυ όμως μπορούσε να αφοσιώνεται σε ορισμένες δραστηριότητες, όπως στο ψάρεμα ή σε μια ταινία. Πώς θα μπορούσε ο πεντάχρονος γιος του να μένει προσηλωμένος για τρεις ώρες σε κάποια δραστηριότητα, αν είχε διαταραχή προσοχής;

Όταν όμως ο Μάρκος άρχισε να σκέφτεται το δικό του παρελθόν εντόπισε μεγάλες ομοιότητες. Θυμήθηκε ότι τον ενοχλούσε η γρήγορη εναλλαγή των μαθημάτων στο δημοτικό και το γυμνάσιο και ότι ένιωθε πως σερνόταν από το ένα θέμα στο άλλο. «Δεν ήταν πολύ καλός στα μαθηματικά, όμως, έτσι κι αλλιώς, το σχολείο ήταν τόσο εύκολο, που σπάνια χρειαζόταν να συγκεντρωθεί και να δουλέψει σκληρά. Από τη στιγμή όμως που πήγε στο πανεπιστήμιο και μπορούσε να εστιάσει πάνω σ' αυτά που πραγματικά τον ενδιέφεραν και ιδιαίτερα στα μαθηματικά, μπορούσε να δουλέψει αποτελεσματικά για ώρες. Αυτήν την ικανότητα την ονομάζει «υπερεστιασμό».

Πατέρας και γιος έχουν πλέον διαγνωσθεί με ΔΕΠΥ. Και οι δύο παίρνουν διεγερτικά φάρμακα για την αντιμετώπιση της παρορμητικότητας και της διάσπασης, που προκαλούσαν πρόβλημα και στους δυο. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος θεωρεί τον υπερεστιασμό ως πλεονέκτημα ή, τουλάχιστον, ως βασικό στοιχείο της ταυτότητας της δικής του και του γιου του. Ο Μάρκος είναι καθηγητής εφαρμοσμένων μαθηματικών και ελπίζει ότι και ο Andy, θα βρει επίσης κάτι που να τον παθιάζει

Διαφορετικοί στόχοι προσοχής

Ο Ψυχίατρος Edward Hallowell, ιδρυτής των Κέντρων Hallowell στις ΗΠΑ, προτιμά ένα διαφορετικό όρο για τον υπερεστιασμό: αυτόν της «Ροής». Η έννοια της ροής προέρχεται από την έρευνα του ψυχολόγου Mihály Csíkszentmihályi, λέει ο Dr Hallowell, και συνεχίζει: «όταν κάνεις κάτι που πραγματικά έχει σημασία για σένα, σε προκαλεί και βάζεις τα δυνατά σου». Αυτό εξηγεί και την ενασχόληση του Μάρκου με τα μαθηματικά.

Η έντονη προσήλωση σε κάτι, ωστόσο, δεν είναι πάντα θετική. Κατά τον Dr Hallowell, η τάση π.χ. του Andy να χάνεται σε μια τηλεοπτική οθόνη δεν θεωρείται υπερεστιασμός ή ροή, αλλά προσκόλληση στην οθόνη. Η ροή εκφράζει κάτι το θετικό. Η προσκόλληση στην οθόνη αντιστοιχεί περισσότερο σε «αποχαύνωση». Το κοινό τους σημείο είναι η προσήλωση που εμπεριέχουν και τα δυο, η οποία όμως είναι τελείως διαφορετική σε κάθε περίπτωση. Ο Dr Hallowell υποστηρίζει ότι η ΔΕΠΥ δεν είναι ελλειμματική προσοχή, αλλά «άφθονη, περιπλανώμενη προσοχή και το πρόβλημα είναι το πως θα μπορέσει το άτομο να τη ρυθμίσει. Οι άνθρωποι με ΔΕΠΥ μπορούν να υπερεστιάζουν, αλλά, αν το θέμα δεν τους ενδιαφέρει, το μυαλό τους φεύγει, πηγαίνει κάπου αλλού.»

Μήπως δεν ισχύει το «ελλειμματική» στη διαταραχή ελλειματικής προσοχής & υπερκινητικότητας; «Ελπίζω να αλλάξει, κάποια στιγμή, αυτός ο όρος για να περιγράψουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τη διαταραχή», λέει ο νευροψυχολόγος Michael Rosenthal . «Πολλά παιδιά αλλά και ενήλικες με τη διαταραχή είναι απολύτως σε θέση να εστιάσουν σε θέματα που τους ενδιαφέρουν, αποκλείοντας, μερικές φορές, ό,τι δεν τους ενδιαφέρει, ασχέτως αν είναι απαραίτητο να το κάνουν». Για τον Dr Rosenthal, η ροή και η προσήλωση στην οθόνη είναι παραδείγματα απορρύθμισης της προσοχής που χαρακτηρίζει τη ΔΕΠΥ.

«Θα πρέπει να το δείτε από τη σκοπιά μιας διαταραχής, μέρος της οποίας είναι και το πρόβλημα του ελέγχου της προσοχής σας,» λέει ο Dr Rosenthal. «Δεν είναι εγγενώς θετικό ή αρνητικό χαρακτηριστικό, αλλά είναι κάτι το δεδομένο, που μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί είτε θετικά είτε αρνητικά». Όταν ο Dr Rosenthal μιλάει σε γονείς, όπως ο Μάρκος, θεωρεί σκόπιμο να περιγράψει τα βαθύτερα αίτια του υπερεστιασμού για να τους βοηθήσει να κατανοήσουν τη συμπεριφορά αυτή και να άρει το σκεπτικισμό που ακολουθεί ένα παιδί ΔΕΠΥ, που δε συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά της διαταραχής.

Ο μηχανισμός του υπερεστιασμού

Μία οπτική γωνία είναι να το δει κανείς από νευρολογική πλευρά. « Υπάρχει ένα τμήμα του εγκεφάλου, ο μετωπιαίος λοβός, ο οποίος υπολειτουργεί στα παιδιά με ΔΕΠΥ και, ως συνέπεια, το σύστημα που σχετίζεται με το αίσθημα ικανοποίησης είναι ιδιαίτερο», σημειώνει. Όταν λοιπόν ασχολούνται με κάτι που τους δίνει ικανοποίηση είναι δύσκολο να στρέψουν την προσοχή τους αλλού». Ο άλλος τρόπος θεώρησης του υπερεστιασμού είναι ως πρόβλημα συμπεριφοράς, όπως προκύπτει από τη μελέτη του ψυχολόγου κι ερευνητή Russel Barkley. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, τα παιδιά με τη διαταραχή έχουν πρόβλημα να ελέγξουν την προσοχή τους σε βάθος, με τον ίδιο τρόπο που συχνά έχουν πρόβλημα να ελέγχουν φυσικές κινήσεις τους.

Ο Dominick Auciello, επίσης νευροψυχολόγος και ειδικός στην εκπαίδευση, έχει υιοθετήσει μια πιο... λογοτεχνική προσέγγιση. «Συχνά, χρησιμοποιώ τη μεταφορά του φακού για να τους μιλήσω στους γονείς για την προσοχή», λέει. «Η εστίαση μπορεί να είναι ισχυρή ή αδύναμη, μπορεί να είναι σε ευρύ ή στενό πλαίσιο, μπορεί να δείχνει προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Υπάρχει όμως ένα εκτελεστικό όργανο, το χέρι σας, που ρυθμίζει όλες αυτές τις παραμέτρους». Το πρόβλημα είναι ότι, στα παιδιά με ΔΕΠΥ, το εκτελεστικό αυτό όργανο είναι ασταθές ή, κατά καιρούς, απουσιάζει.

Ο υπερεστιασμός σε ενδιαφέρουσες ή υποχρεωτικές δραστηριότητες δεν αφορά μόνο στη ΔΕΠΥ. «Όλοι μας δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή σ' αυτά που μας ενδιαφέρουν και καταβάλλουμε προσπάθεια να προσέξουμε αυτά που δε μας ενδιαφέρουν» λέει ο Dr Auciello. «Η προσοχή των «φυσιολογικών» ανθρώπων δεν είναι τέλεια». Ωστόσο, αυτό μπορεί να γίνει ένα πραγματικό πρόβλημα σε παιδιά με ΔΕΠΥ, που έχουν αδυναμία να γυρίσουν το «διακόπτη προσοχής», όπως το θέτει ο Δρ Rosenthal. Ευτυχώς, όταν το πρόβλημα είναι να εστιάσουμε σε απαραίτητες εργασίες, ο υπερεστιασμός μπορεί να αποτελεί τη λύση.

Το αντικείμενο του υπερεστιασμού των παιδιών είναι, συνήθως, «αυτό που απλά τα ενδιαφέρει ή που τραβά την προσοχή τους» λέει ο Dr Auciello. «Και οι γονείς απορούν: Πώς μπορεί να συγκεντρώνεται εκεί και όχι στο διάβασμα;» Προτείνει μια ενδεικτική λύση για τα παιδιά που έχουν μεγάλη δυσκολία να καθίσουν και να εξασκηθούν στην ανάγνωση. «Ας βρούμε θέματα που τα ενδιαφέρουν και ίσως αυτά τους τραβήξουν την προσοχή» λέει ο Δρ Auciello. «Έτσι, αντί να μένουμε αυστηρά προσκολλημένοι στο σχολικό πρόγραμμα, εάν ο στόχος μας είναι να εξασκηθούν π.χ. στην ανάγνωση, ας διαλέξουμε θέματα που να τραβήξουν το ενδιαφέρον τους.»

Εστίαση στα «δυνατά σημεία», όχι στις οθόνες

Είτε το ονομάσουμε προσκόλληση είτε υπερεστιασμό, οι Dr Hallowell, Rosenthal, και Auciello υποστηρίζουν ομόφωνα ότι η τηλεόραση και τα βιντεοπαιχνίδια δεν είναι ιδιαίτερα ωφέλιμα για ανθρώπους με δυσκολία ρύθμισης της προσοχής και μπορεί να αποτελέσουν πραγματικά πρόβλημα για τα παιδιά με ΔΕΠΥ. «Ένα μέρος του εγκεφάλου, υπολειτουργεί με ορισμένα είδη βιντεοπαιχνιδιών και την τηλεόραση», λέει ο Δρ Auciello. «Δεν είναι σίγουρο αν βλάπτουν, αλλά οπωσδήποτε δεν ασκούν το μυαλό. Αυτά τα πράγματα κάνουν τη δουλειά του εγκεφάλου σας» καταλήγει. Ο Dr Hallowell συναινεί και προσθέτει:«είναι ένα είδος αποβλάκωσης και σίγουρα μη παραγωγικό».

Είτε αφοσιώνονται σε τηλεοπτική εκπομπή είτε σε κάποιο θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος για τους ίδιους, είναι σαφές ότι η εστίαση και η προσοχή αφθονούν, αν και συχνά είναι δύσκολο να ελεγχθούν από άτομα με ΔΕΠΥ. Για τον Dr Hallowell, αυτό, αν και σοβαρό, συχνά παραβλέπεται. «Το Έλλειμμα προσοχής είναι ένα τεράστιο ψευδεπίγραφο», λέει, «και αν ξεπεραστεί, τα αποθέματα δυνατότητας εστίασης προσοχής μπορούν να κάνουν θαύματα στα άτομα με ΔΕΠΥ. Εμείς, ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας θα πρέπει να αφιερώνουμε περισσότερο χρόνο στη διερεύνηση τομέων όπου υπάρχει ταλέντο. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που έρχονται να μας δουν, κάνουν μια κοντόφθαλμη παρουσίαση του εαυτού τους και δεν περνάει από το μυαλό τους ότι διαθέτουν κάποιο ταλέντο. Αν βρείτε όμως τους τομείς όπου έχετε ταλέντο, να είστε σίγουροι ότι θα ακολουθήσει και το κίνητρο.»

Παρ' ότι η ΔΕΠΥ εξακολουθεί να είναι μια διαταραχή, που μπορεί να βελτιωθεί με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, επισημαίνει ο Dr Rosenthal, το χτίσιμο της αυτοεκτίμησης είναι επίσης σημαντικό για τον υπερεστιασμό των παιδιών.
«Εάν μπορέσετε να αιχμαλωτίσετε την προσοχή τους σε κάτι που τα ενδιαφέρει, διοχετεύοντάς την σε μια θετική κατεύθυνση, μπορεί να καταφέρουν εξαιρετικά πράγματα».

Ακόμη και με θεραπεία, αυτά τα παιδιά μπορεί να χρειαστούν βοήθεια στη μετατόπιση της εστίασης και στην ολοκλήρωση πραγμάτων που πρέπει να γίνουν. Εκτός από τα χρονοδιαγράμματα και την οπτική παρακίνηση, ο Dr Auciello έχει μια δραστική τεχνική. «Ρωτήστε το παιδί», λέει. «Θα εκπλαγείτε. Δε μπορείτε να μιλήσετε γι 'αυτό όταν είναι προσηλωμένο κάπου, αλλά μπορείτε να το συζητήσετε κάποια άλλη στιγμή. Όταν δε θα είναι απορροφημένο σε κάτι ή όταν δε θα αναστατωθεί αν του ζητήσετε να αλλάξει αντικείμενο προσοχής. Τα παιδιά θα να σας δώσουν καλές ιδέες ως προς το τι θα τους ήταν χρήσιμο.

Harry Kimball

Senior Writer, Child Mind Institute

Πηγή:  Child Mind Institute

Απόδοση στα Ελληνικά, Ελένη Τσαμούρα