Βαρεμάρα, ευαισθησία στους περισπασμούς, δημιουργικότητα, και ένταση. Αν μεγαλώσατε με συμπτώματα της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής/ Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ), το πιο πιθανό είναι να νιώθατε πάντα «διαφορετικοί». Ιδού τώρα μια επιστημονική εξήγηση των νευρολογικών αιτιών, συμπεριφορών ή συναισθημάτων που συσχετίζονται με την διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/ υπερκινητικότητας. Μάθετε πώς σκέφτεται ένα άτομο με ΔΕΠ-Υ! Από τον William Dodson, M.D., LF-APA
Κάτι που ξέρουν τα άτομα με ΔΕΠ-Υ από μικρή ηλικία: Αν έχετε νευρικό σύστημα με ΔΕΠ-Υ, θα μπορούσατε κάλλιστα να έχετε γεννηθεί σε άλλο πλανήτη.
Οι περισσότεροι ενήλικες με ΔΕΠ-Υ ξέρουν από νωρίς ότι σκέφτονται διαφορετικά. Τους το έχουν πει γονείς, δάσκαλοι, εργοδότες, σύζυγοι και φίλοι ότι δεν λειτουργούν όπως όλοι οι άλλοι και ότι οφείλουν να βελτιωθούν γρήγορα αν θέλουν να κάνουν κάτι με τον εαυτό τους.
Σαν να ήταν μετανάστες, τους είπαν να αφομοιωθούν με την κυρίαρχη κουλτούρα και να γίνουν όπως όλοι οι άλλοι. Δυστυχώς, κανείς δεν τους είπε πώς να το κάνουν αυτό. Κανείς δεν αποκάλυψε το μεγάλο μυστικό: Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει, όσο σκληρά κι αν προσπαθούσαν. Η μόνη έκβαση θα ήταν αποτυχία, που θα γινόταν ακόμα χειρότερη από την κατηγορία ότι δεν θα πετύχουν ποτέ γιατί η ΔΕΠ-Υ στην ενήλικη ζωή σημαίνει ότι δεν προσπάθησαν αρκετά σκληρά ή αρκετό χρόνο.
Φαίνεται περίεργο να ονομάζεται μια πάθηση διαταραχή όταν η πάθηση συνεπάγεται τόσα θετικά χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι με το νευρικό σύστημα της ΔΕΠ-Υ τείνουν να είναι καλοί στην επίλυση προβλημάτων. Ασχολούνται με προβλήματα που έχουν δυσκολέψει όλους τους άλλους και καταλήγουν γρήγορα στην απάντηση. Είναι φιλικοί, συμπαθητικοί άνθρωποι με αίσθηση του χιούμορ. Έχουν αυτό που ο Paul Wender χαρακτήρισε «αδίστακτη αποφασιστικότητα». Όταν κολλήσουν σε μία πρόκληση, την αντιμετωπίζουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο μέχρι να λύσουν το πρόβλημα- και μπορεί να χάσουν το ενδιαφέρον τους εντελώς όταν δεν αποτελεί πλέον πρόκληση.
Αν μπορούσα να ονομάσω όλα τα χαρακτηριστικά που θα διαβεβαίωναν την επιτυχία κάποιου ανθρώπου στη ζωή, θα έλεγα την εξυπνάδα, το να είναι κανείς δημιουργικός με αυτήν την ευφυΐα, και να είναι αρεστός. Θα επέλεγα επίσης την εργατικότητα και την επιμέλεια. Θα ήθελα πολλά από τα γνωρίσματα που κατέχουν τα άτομα με ΔΕΠ-Υ.
Το βασικό εμπόδιο στην κατανόηση και την διαχείριση της ΔΕΠ-Υ έχει υπάρξει η άρρητη και εσφαλμένη υπόθεση ότι τα άτομα με ΔΕΠ-Υ μπορούν και θα έπρεπε να γίνουν όπως οι υπόλοιποι από εμάς. Ακολουθεί μια λεπτομερή ανάλυση του γιατί οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ κάνουν ό,τι κάνουν.
Γιατί οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν λειτουργούν καλά σε έναν γραμμικό κόσμο
Ο κόσμος της ΔΕΠ-Υ είναι καμπυλόγραμμος. Το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον δεν είναι ποτέ ξεχωριστά και ευδιάκριτα. Τα πάντα είναι τώρα. Οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ ζουν σε ένα μόνιμο παρόν και δυσκολεύονται να μάθουν από το παρελθόν ή να κοιτάξουν στο μέλλον για να δουν τις αναπόφευκτες επιπτώσεις των πράξεων τους. Το να «δρας χωρίς να σκέφτεσαι» είναι ο ορισμός της παρορμητικότητας, και ένας από τους λόγους που τα άτομα με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύονται να μάθουν από την εμπειρία.
Σημαίνει επίσης ότι οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν είναι καλοί στην ταξινόμηση- το να σχεδιάζουν και να κάνουν μέρη μιας εργασίας με την σειρά. Οι εργασίες στον νευροτυπικό κόσμο έχουν αρχή, μέση και τέλος. Τα άτομα με ΔΕΠ-Υ δεν ξέρουν από πού και πώς να ξεκινήσουν, αφού δεν μπορούν να βρουν την αρχή. Βουτάν στην μέση της εργασίας προς όλες τις κατευθύνσεις ταυτόχρονα. Η οργάνωση γίνεται ένα μη βιώσιμο καθήκον διότι τα συστήματα οργάνωσης βασίζονται στην γραμμικότητα, τη σημασία, και τον χρόνο.
Γιατί οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ είναι καταβεβλημένοι
Οι άνθρωποι στον κόσμο της ΔΕΠ-Υ βιώνουν την ζωή πιο έντονα, πιο παθιασμένα από τους νευροτυπικούς. Έχουν χαμηλή ανοχή στα εξωτερικά αισθητικά ερεθίσματα καθώς οι αισθήσεις και οι σκέψεις τους είναι πάντα σε υψηλή ένταση. Το νευρικό σύστημα με ΔΕΠ-Υ καταβάλλεται από τις εμπειρίες της ζωής γιατί η έντασή του είναι τόσο υψηλή.
Το νευρικό σύστημα με ΔΕΠ-Υ σπάνια ξεκουράζεται. Θέλει να είναι συνεχώς απασχολημένο με κάτι ενδιαφέρον και προκλητικό. Η προσοχή δεν είναι ποτέ «διασπασμένη». Είναι πάντα υπέρμετρη, συνεχώς κατειλημμένη από εσωτερικές ονειροπολήσεις και ενασχολήσεις. Όταν οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν είναι στη Ζώνη (The Zone), στην υπερεστίαση, έχουν τέσσερα η πέντε πράγματα να κουδουνίζουν μέσα στο μυαλό τους, όλα ταυτόχρονα και χωρίς προφανή λόγο, σαν πέντε άτομα να μιλάνε ταυτόχρονα. Τίποτα δεν λαμβάνει διαρκή, αδιαίρετη προσοχή. Τίποτα δεν γίνεται καλά.
Πολλοί άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν μπορούν να απαλείψουν αισθητικές προσλαμβάνουσες. Μερικές φορές αυτό σχετίζεται με μόνο μία αίσθηση, όπως την ακοή. Για την ακρίβεια, το φαινόμενο αυτό ονομάζεται υπερακουσία (μεγεθυμένη ακοή), ακόμα και αν η διαταραχή προέρχεται από άλλη από τις πέντε αισθήσεις. Ιδού κάποια παραδείγματα:
• Ο πιο ανεπαίσθητος ήχος του σπιτιού σας εμποδίζει να κοιμηθείτε και δεν μπορείτε να τον αγνοήσετε
• Οποιαδήποτε κίνηση, όσο μικρή κι αν είναι, αποσπά την προσοχή
• Συγκεκριμένες μυρωδιές, που άλλοι ίσα που παρατηρούν, κάνουν τους ανθρώπους με ΔΕΠ-Υ να φεύγουν από το δωμάτιο
Ο κόσμος των ατόμων με ΔΕΠ-Υ συνεχώς διαταράσσεται από εμπειρίες που οι νευροτυπικοί δεν προσέχουν καν. Έτσι μοιάζει ότι το άτομο με ΔΕΠ-Υ είναι παράξενο, ευέξαπτο, δύσκολο και απαιτητικό. Αλλά αυτό είναι το μόνο που έχουν γνωρίσει οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ. Είναι το φυσιολογικό τους. Η ιδέα του να είναι διαφορετικοί, και του ότι αυτή η διαφορετικότητα εκλαμβάνεται από τους άλλους ως απαράδεκτη, έχει γίνει μέρος του πώς αντιμετωπίζονται. Είναι μέρος της ταυτότητάς τους.
Μερικές φορές, ένα άτομο με ΔΕΠ-Υ μπορεί να φτάσει στο όριο και να παραγάγει πολλή ποιοτική δουλειά σε μικρό χρονικό διάστημα. Ένα ολόκληρο εξάμηνο σπουδών συμπιέζεται σε μια μόνο νύχτα υπερσυγκεντρωμένης τελειότητας. Κάποιοι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δημιουργούν κρίσεις για να παράγουν την αδρεναλίνη που θα τους κινήσει το ενδιαφέρον και θα τους κάνει λειτουργικούς. Οι «μετρ της καταστροφής» χειρίζονται τις κρίσεις υψηλής έντασης με ευκολία, μόνο και μόνο για να καταρρεύσουν όταν τα πράγματα γίνουν και πάλι ρουτίνα.
Ζώντας από κρίση σε κρίση, ωστόσο δεν είναι βιώσιμος τρόπος ζωής. Περιστασιακά, συναντάω ανθρώπους που χρησιμοποιούν τον θυμό για να πάρουν το κύμα αδρεναλίνης που χρειάζονται για να συγκεντρωθούν και να γίνουν παραγωγικοί. Επαναφέρουν μνησικακίες ή προσβολές, από χρόνια πριν, για να κινητοποιήσουν τους εαυτούς τους. Το τίμημα που πληρώνουν για την παραγωγικότητά τους είναι τόσο υψηλό που μπορεί να φαίνονται σαν να έχουν διαταραχή προσωπικότητας.
Γιατί οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν κάνουν αυτά που έχουν να κάνουν
Οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ είναι εξίσου μπερδεμένοι όσο και απογοητευμένοι από τον εγκέφαλο τους, δηλαδή την απρόβλεπτη τους ικανότητα να είναι υπερσυγκεντρωμένοι όταν ενδιαφέρονται για κάτι ή όταν αντιμετωπίζουν μια πρόκληση και να είναι παντελώς ανίκανοι να αρχίσουν και να διατηρήσουν εργασίες που είναι προσωπικά βαρετές. Δεν είναι ότι δεν θέλουν να επιτύχουν πράγματα ή είναι ανίκανοι να κάνουν την εργασία. Ξέρουν ότι είναι έξυπνοι και ικανοί γιατί το έχουν αποδείξει πολλές φορές. Όμως υπερισχύει η αιώνια απογοήτευση του να μην είναι ποτέ σίγουροι ότι θα καταφέρουν να ασχοληθούν όταν χρειάζεται, όταν πρέπει, όταν αναμένεται από αυτούς, ή όταν οι άλλοι εξαρτώνται από αυτούς. Όταν οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ βλέπουν τους εαυτούς τους ως αναξιόπιστους, αρχίζουν να αμφισβητούν τα ταλέντα τους και να νιώθουν ντροπή.
Η διάθεση και το επίπεδο της ενέργειας εξαρτώνται από το πόσο ενδιαφέρον ή πόσο πρόκληση φαίνεται κάτι. Όταν βαριέται, δεν είναι συγκεντρωμένο, ή είναι παγιδευμένο από μια εργασία, το άτομο με ΔΕΠ-Υ είναι ληθαργικό, εριστικό, και γεμάτο δυσαρέσκεια.
Γιατί οι μηχανές της ΔΕΠ-Υ είναι πάντα σε λειτουργία
Κάπου μετά την εφηβεία η σωματική υπερκινητικότητα (όταν αυτή υπάρχει) δε φαίνεται τόσο έντονα αλλά εξακολουθεί να υπάρχει υπογείως και ακόμα περιορίζει την ικανότητα να συγκεντρωθεί κανείς στην στιγμή, να ακούσει τους άλλους ανθρώπους, να χαλαρώσει αρκετά ώστε να αποκοιμηθεί το βράδυ, και να έχει περιόδους ηρεμίας.
Επομένως όταν η διάσπαση προσοχής και η παρορμητικότητα έρθουν σε φυσιολογικά επίπεδα από διεγερτικά φάρμακα, ένα άτομο με ΔΕΠ-Υ μπορεί να μην είναι ικανό να χρησιμοποιήσει την νέα πιο ήσυχη του κατάσταση. Ακόμα παρασύρεται σαν από μια εσωτερική μηχανή, κρυμμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Μέχρι την εφηβεία, οι περισσότεροι άνθρωποι με νευρικό σύστημα τύπου ΔΕΠ-Υ έχουν αποκτήσει τις απαραίτητες κοινωνικές δεξιότητες για να καλύψουν τα ελλείμματα τους.
Αλλά σπάνια την γλιτώνουν εντελώς. Όταν επανέρχονται σε αυτά που έχουν γίνει όσο ήταν χαμένοι στις σκέψεις τους, ο κόσμος έχει προχωρήσει χωρίς αυτούς. Ωχ, όχι. Είναι χαμένοι και δεν ξέρουν τι γίνεται, τι έχασαν, και τι αναμένεται τώρα από αυτούς. Η επαναφορά τους στον νευροτυπικό κόσμο είναι δυσάρεστη και αποπροσανατολιστική. Για τα άτομα με ΔΕΠ-Υ, ο εξωτερικός κόσμος δεν είναι τόσο λαμπερός όσο οι φανταστικές ιδέες που είχαν όσο ήταν χαμένοι στις δικές τους σκέψεις.
Γιατί η οργάνωση δεν είναι το δυνατό σημείο ανθρώπων με ΔΕΠ-Υ
Το μυαλό της ΔΕΠ-Υ είναι μια τεράστια και ανοργάνωτη βιβλιοθήκη. Περιέχει πολύ πληροφορία σε αποσπάσματα, αλλά όχι ολόκληρα βιβλία. Η πληροφορία υπάρχει σε πολλές μορφές- σαν άρθρα, βίντεο, ηχητικά αποσπάσματα, διαδικτυακές σελίδες- καθώς επίσης σε μορφή που κανείς δεν είχε σκεφτεί. Αλλά δεν υπάρχει αλφαβητικός κατάλογος και τα «βιβλία» δεν είναι ταξινομημένα κατά θέμα ή έστω κατά αλφαβητική σειρά.
Κάθε άτομο με ΔΕΠ-Υ έχει την δική του εγκεφαλική βιβλιοθήκη και τον δικό του τρόπο να αποθηκεύει αυτή την τεράστια ποσότητα υλικού. Είναι αναμενόμενο λοιπόν που ο μέσος άνθρωπος με ΔΕΠ-Υ δεν έχει πρόσβαση στη σωστή πληροφορία τη στιγμή που τη χρειάζεται- δεν υπάρχει αξιόπιστος μηχανισμός για τον εντοπισμό της.
Σημαντικά αντικείμενα (Ο Θεός βοηθός να μην είναι σημαντικά για κάποιον άλλο!) δεν έχουν σταθερή θέση, και μπορούν ακόμα να είναι αόρατα ή να λείπουν εντελώς. Για παράδειγμα:
Το παιδί με ΔΕΠ-Υ επιστρέφει σπίτι και λέει στη μαμά ότι δεν έχει μαθήματα για το σπίτι. Βλέπει τηλεόραση και παίζει βιντεοπαιχνίδια μέχρι την ώρα για ύπνο. Μετά θυμάται ότι έχει μια σημαντική εργασία να παραδώσει το πρωί. Έλεγε το παιδί συνειδητά ψέματα στον γονέα, ή αγνοούσε ειλικρινά την σημαντική εργασία;
Για ένα άτομο με ΔΕΠ-Υ, οι πληροφορίες και αυτά που έχει να θυμηθεί όταν είναι εκτός οπτικού πεδίου είναι και εκτός μυαλού. Το μυαλό του είναι ένας υπολογιστής σε RAM, χωρίς αξιόπιστη πρόσβαση στις πληροφορίες του σκληρού δίσκου.
Η μνήμη εργασίας είναι η ικανότητα κάποιου να έχει διαθέσιμα τα δεδομένα στο μυαλό του και να τα χειρίζεται ώστε να βρίσκει απαντήσεις ή σχέδια δράσης. Το μυαλό ενός ατόμου με ΔΕΠ-Υ είναι όμως γεμάτο λεπτομέρειες του τύπου «Πού έβαλα τα κλειδιά μου;» «Πού πάρκαρα το αυτοκίνητο;», οπότε δεν περισσεύει χώρος για νέες σκέψεις και υπενθυμίσεις. Κάτι πρέπει να απορριφθεί ή να ξεχαστεί για να κάνει χώρο στη νέα πληροφορία. Συχνά η πληροφορία που χρειάζονται τα άτομα με ΔΕΠ-Υ είναι στην μνήμη τους... κάπου. Απλά δεν είναι διαθέσιμη κατά παραγγελία.
Γιατί δεν βλέπουμε τους εαυτούς μας καθαρά
Οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ συχνά υστερούν στην αυτεπίγνωση. Αν και συχνά μπορούν να διαβάσουν και να καταλάβουν τους άλλους σωστά, είναι δύσκολο για τους ίδιους να ξερουν από στιγμή σε στιγμή, πώς είναι, πως επηρεάζουν τους άλλους, και πώς νιώθουν για όλο αυτό. Οι νευροτυπικοί τείνουν να το παρερμηνεύουν αυτό ως σκληρότητα, ναρκισσισμό, αδιαφορία, ή κοινωνική ανικανότητα. Συνδυασμένα, η ευαισθησία ενός ατόμου με ΔΕΠ-Υ στην αρνητική κριτική των άλλων, και η ανικανότητα για αυτοπαρατήρηση της στιγμής, φτιάχνουν ένα καταστρεπτικό φίλτρο.
Αν ένα άτομο δεν μπορεί να παρατηρήσει τον εαυτό του στη στιγμή, δεν έχει το μηχανισμό ανατροφοδότησης που χρειάζεται για να μαθαίνει από τα λάθη του. Κι αν δεν ξέρει τι είναι λάθος ή με ποιον συγκεκριμένο τρόπο είναι λάθος, δεν ξέρει πώς να το επιδιορθώσει. Αν τα άτομα με ΔΕΠ-Υ δεν ξέρουν τι κάνουν σωστά, δεν θα κάνουν περισσότερο από αυτά τα σωστά. Δεν μαθαίνουν με την εμπειρία.
Η ανικανότητα του εγκεφάλου με ΔΕΠ-Υ να ξεχωρίζει το πώς πάνε τα πράγματα έχει πολλές συνέπειες:
• Πολλοί άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δέχονται κριτική από άλλους πολύ είναι διαφορετική από αυτή που αντιλαμβάνονται. Ανακαλύπτουν, πολλές φορές (και συχνά πολύ αργά), ότι οι άλλοι είχαν δίκιο εξαρχής. Δεν είναι παρά μόνο όταν κάτι πάει πολύ λάθος που καταφέρνουν να δουν και να καταλάβουν αυτό που ήταν προφανές για όλους τους άλλους. Τότε, καταλήγουν να πιστεύουν ότι δεν μπορούν να εμπιστεύονται την δική τους αντίληψη για το τι συμβαίνει. Χάνουν την αυτοπεποίθηση τους. Ακόμα κι αν το αρνούνται, πολλά άτομα με ΔΕΠ-Υ δεν είναι ποτέ σίγουρα ότι έχουν δίκιο για τα πάντα.
• Οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ μπορεί να μην μπορούν να αναγνωρίσουν τα οφέλη των φαρμάκων, ακόμα και όταν τα οφέλη αυτά είναι προφανή. Αν ένας ασθενής δεν βλέπει ούτε τα προβλήματα της ΔΕΠ-Υ ούτε τα οφέλη της θεραπείας, δεν βρίσκει κανένα λόγο να συνεχίσει την θεραπεία.
• Τα άτομα με ΔΕΠ-Υ συχνά βλέπουν τους εαυτούς τους ως παρεξηγημένους, υποτιμημένους, και να δέχονται επίθεση χωρίς λόγο. Η αποξένωση είναι συχνό μοτίβο. Πολλοί πιστεύουν ότι μόνο ένα άλλο άτομο με ΔΕΠ-Υ μπορεί να τους καταλάβει.
Γιατί οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύονται με τον χρόνο
Επειδή οι άνθρωποι με ΔΕΠ-Υ δεν έχουν αξιόπιστη αίσθηση του χρόνου, τα πάντα συμβαίνουν τώρα ή ποτέ. Μαζί με την έννοια της ταξινόμησης (τι πρέπει να γίνει πρώτο· τι πρέπει να έρθει δεύτερο) πρέπει να υπάρχει επίσης η έννοια του χρόνου. Το πράγμα στην κορυφή της λίστας πρέπει να γίνει πρώτο, και πρέπει να μείνει και χρόνος για να γίνει ολόκληρη η εργασία.
Έκανα την παρατήρηση ότι το 85 % των ασθενών μου με ΔΕΠ-Υ δεν φορούν ή δεν έχουν ρολόι. Πάνω από τους μισούς από αυτούς που φορούσαν ρολόι δεν το χρησιμοποιούσαν, αλλά το φορούσαν ως κόσμημα ή για να μην πληγώσουν τα συναισθήματα του ατόμου που τους το χάρισε. Για τα άτομα με ΔΕΠ-Υ, ο χρόνος είναι μια αφηρημένη έννοια. Φαίνεται σημαντική για τους άλλους ανθρώπους, αλλά τα άτομα με ΔΕΠ-Υ ποτέ δεν μπήκαν στο νόημά της.
Μετάφραση: Ευγενία Ραφτοπούλου, Φοιτήτρια Χημικών Μηχανικών