Κάθε γονιός παιδιού με ΔΕΠΥ ξέρει τι σημαίνουν «προβλήματα συμπεριφοράς» λόγω της διαταραχής. Υπάρχουν φορές, που το παιδί επιτίθεται ή αρνείται να συμμορφωθεί ακόμη και στην πιο καλοπροαίρετη παρατήρηση. Οι μισοί όμως περίπου απ' αυτούς τους γονείς αντιμετωπίζουν, σε καθημερινή σχεδόν βάση, σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς και απειθαρχίας.

Αυτό συμβαίνει, γιατί περίπου το 40 τοις εκατό των παιδιών με ΔΕΠΥ αναπτύσσουν επίσης Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή, μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από χρόνια επιθετικότητα και συχνές εκρήξεις. Τα παιδιά αυτά έχουν την τάση να τσακώνονται, να αγνοούν ό,τι τους ζητούν και να εμφανίζουν μιαν εκ προθέσεως ενοχλητική συμπεριφορά.

Πόσο άσχημα μπορεί να εξελιχθεί; Σκεφθείτε αυτές τις περιπτώσεις παιδιών που έχουν διαγνωστεί με ΔΕΠΥ και εναντιωματική προκλητική συμπεριφορά

• Ένα τετράχρονο που ενοχλεί τους γονείς του ανεβάζοντας στο τέρμα τον ήχο της τηλεόρασης.
• Ένα 7χρονο που λέει σε όλα «όχι» κι επιτίθεται λεκτικά στους γονείς του.
• Ένα 11χρονο που ανοίγει μια τρύπα στον τοίχο κι επιτίθεται σωματικά στη μητέρα του

«Τους ονομάζω μικρούς εφιάλτες», λέει ο Douglas Riley, Ph.D., συγγραφέας του βιβλίου "The Defiant Child" και παιδοψυχολόγος. «Αυτά τα παιδιά είναι πιο άνετα όταν βρίσκονται σε σύγκρουση. Με το που αρχίζετε να τσακώνεστε μαζί τους, μπαίνετε στο δικό τους γήπεδο. Ρίχνουν το δόλωμα, και οι γονείς τους το αρπάζουν – μέχρι που γονείς και παιδί καταλήγουν σε ψυχοθεραπευτή, με το ερώτημα τι έκαναν λάθος.»

Το ζόρι ενός εναντιωματικού παιδιού επηρεάζει όλη την οικογένεια. Το τίμημα για την συζυγική σχέση μπορεί να είναι ιδιαίτερα σοβαρό. Εν μέρει, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι φίλοι και συγγενείς τείνουν να αποδίδουν τη συμπεριφορά του παιδιού σε «κακή αγωγή». Μια μη συνεπής πειθαρχία μπορεί να διαδραματίσει ένα ρόλο στην ανάπτυξη της εναντιωματικής συμπεριφοράς, αλλά σπάνια είναι η μοναδική αιτία. Η θλιβερή πραγματικότητα είναι ότι οι στρατηγικές πειθαρχίας που λειτουργούν με τα φυσιολογικά παιδιά απλά δεν λειτουργούν με τα εναντιωματικά παιδιά.

Ευτυχώς, οι ψυχολόγοι έχουν αναπτύξει αποτελεσματική συμπεριφορική θεραπεία για να τιθασεύσουν ακόμα και το πιο προκλητικό παιδί. Δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά μπορεί να γίνει - συνήθως με τη βοήθεια εξειδικευμένης ψυχοθεραπείας.

Ψάχνοντας για πιθανές αιτίες

Κανείς δεν ξέρει γιατί τόσα πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν αντιδραστική συμπεριφορά. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, η εναντιωματική συμπεριφορά φαίνεται να είναι μια εκδήλωση που σχετίζεται με την παρορμητικότητα της ΔΕΠΥ.

«Πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ, που έχουν διαγνωστεί με εναντιωματική συμπεριφορά, εμφανίζουν εξ ορισμού εναντιωματικά χαρακτηριστικά», λέει η παιδοψυχολόγος Carol Brady, Ph.D. «Δεν παρεκτρέπονται επειδή είναι σκόπιμα εναντιωματικά, αλλά επειδή δεν μπορούν να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους.»

Μια άλλη άποψη είναι ότι, η εναντιωματική συμπεριφορά είναι απλά ένας τρόπος γι αυτά τα παιδιά να αντιμετωπίσουν την απογοήτευση και το συναισθηματική πόνο. «Όταν είναι κάτω από πίεση – είτε επειδή έχουν ΔΕΠΥ, είτε γιατί οι γονείς τους παίρνουν π.χ. διαζύγιο - ένα ορισμένο ποσοστό παιδιών εξωτερικεύουν το άγχος και την κατάθλιψη που αισθάνονται », λέει ο Larry Silver, MD, ψυχίατρος στο Πανεπιστήμιο Georgetown της Ιατρικής Σχολής στην Ουάσιγκτον, DC. «Όλα αποδίδονται σε λάθος κάποιου άλλου, και το παιδί δεν αναλαμβάνει ευθύνη για τίποτα.»

Ο Riley συμφωνεί. «Τα παιδιά με ΔΕΠΥ γνωρίζουν από μικρή ηλικία ότι είναι διαφορετικά από τα άλλα παιδιά», λέει. «Βλέπουν ότι έχουν όλο και περισσότερα προβλήματα, ή ότι δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν σε θεωρητικές εργασίες, παρά τη, συχνά, πάνω από το μέσο όρο νοημοσύνη τους. Έτσι, προκειμένου να μη νιώθουν χαζά, αμύνονται με το να δείχνουν αδιάφορα. Αναπτύσσουν μιαν εναντιωματική στάση».

Περίπου τα μισά από όλα τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που έχουν διαγνωστεί με εναντιωματική συμπεριφορά ξεπερνούν το πρόβλημα γύρω στην ηλικία των 8. Για τα μεγαλύτερα παιδιά είναι πιο δύσκολο να το ξεπεράσουν. Αν μείνουν χωρίς θεραπεία, μπορεί η κατάσταση να εξελιχθεί σε διαταραχή διαγωγής, ένα ακόμη πιο σοβαρό πρόβλημα συμπεριφοράς, που χαρακτηρίζεται από σωματική βία, φυγή από το σπίτι, παραβατική συμπεριφορά, κλπ.

Παίρνοντας θεραπεία

Κάθε παιδί με ΔΕΠΥ, που εμφανίζει σημάδια εναντιωματικής συμπεριφοράς, χρειάζεται κατάλληλη θεραπεία. Το πρώτο βήμα είναι να βεβαιωθείτε ότι η ΔΕΠΥ του παιδιού είναι υπό έλεγχο. «Επειδή η εναντιωματική συμπεριφορά είναι συχνά απόρροια άγχους», λέει ο Silver, «θα πρέπει να αντιμετωπίσετε την πηγή του άγχους - τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ εν προκειμένω - πριν στραφείτε στα θέματα συμπεριφοράς»

«Αν ένα παιδί είναι τόσο παρορμητικό ή αφηρημένο» λέει ο Riley, «δε μπορεί να συγκεντρωθεί στις θεραπείες που εφαρμόζουμε για την αντιμετώπιση της εναντιωματικής συμπεριφοράς και επομένως δε μπορούμε να προχωρήσουμε. Για πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ και εναντιωματική συμπεριφορά, τα διεγερτικά φάρμακα είναι κάτι σα θαύμα. Ένα μεγάλο μέρος της κακής συμπεριφοράς φεύγει απλά.»

Σπάνια όμως τα φάρμακα για τη ΔΕΠΥ είναι πανάκεια για τον έλεγχο της εναντιωματικής συμπεριφοράς. Εάν ένα παιδί εμφανίζει μόνο ήπια ή σποραδική εναντιωματική συμπεριφορά, τότε μπορούν να το αντιμετωπίσουν οι γονείς εφαρμόζοντας κάποιες τεχνικές τροποποίησης της συμπεριφοράς. Αν όμως η εναντιωματική συμπεριφορά είναι αρκετά σοβαρή ώστε να διαταράξει τη ζωή στο σπίτι ή στο σχολείο, είναι καλύτερα να συμβουλευτείτε έναν ειδικό στα προβλήματα συμπεριφοράς της παιδικής ηλικίας.

Κάνοντας ειρήνη

Ο θεραπευτής πρέπει να διερευνήσει μήπως το παιδί σας έχει άγχος, κατάθλιψη ή διπολική διαταραχή. Κάθε ένα απ' αυτά μπορεί να προκαλέσει εναντιωματική συμπεριφορά και, φυσικά, έχει και διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης. Ο θεραπευτής μπορεί επίσης να συστήσει γνωστική θεραπεία για το παιδί, για να το βοηθήσει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά δύσκολες καταστάσεις.

Καρότο και μαστίγιο

Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, η θεραπεία επιλογής για την εναντιωματική συμπεριφορά είναι η εκπαίδευση των γονέων στη διαχείρισή της. Ο θεραπευτής διδάσκει τους γονείς πως να αλλάξουν τους τρόπους που αντιδρούν στη συμπεριφορά του παιδιού τους – είτε αυτή είναι καλή, είτε είναι κακή. Στο ενδιάμεσο των εβδομαδιαίων συναντήσεων, οι γονείς κάνουν πράξη αυτά που έμαθαν, και αναφέρουν στον θεραπευτή την πρόοδό τους.

«Βασικά, οι γονείς εκπαιδεύονται στη λογική του "καρότου και του μαστίγιου"» , λέει ο Brady. «Με το "καρότο" επαινείτε και επιβραβεύετε το παιδί για τη συνεργασία του, με το "μαστίγιο" καθορίζετε σαφείς συνέπειες για ανάρμοστη συμπεριφορά, που συνήθως περιλαμβάνουν τη διακοπή μιας ευχάριστης δραστηριότητας ή την αφαίρεση ενός προνομίου».

Η εκπαίδευση των γονέων είναι συνήθως πολύ αποτελεσματική, με τη συμπεριφορά του παιδιού να βελτιώνεται δραματικά στις τέσσερις από τις πέντε περιπτώσεις. Οι γονείς που εκπαιδεύονται αναφέρουν επίσης βελτίωση στη συζυγική τους σχέση αλλά και βελτιωμένη συμπεριφορά από τα υπόλοιπα παιδιά της οικογένειας.

Παρ' όλο που μερικοί γονείς αντιτίθενται στην ιδέα ότι αυτοί είναι που έχουν ανάγκη εκπαίδευσης, «θα πρέπει να μάθουν να μην κατεβαίνουν στην αρένα και να μπαίνουν σε επίπεδο αντιπαράθεσης με το παιδί», λέει ο Silver. «Οι γονείς συχνά τροφοδοτούν το πρόβλημα με την επιβολή υπερβολικά σκληρής ή ασυνεπούς πειθαρχίας. Αντ' αυτού, θα πρέπει να επιβεβαιώνουν το κύρος τους με τη δημιουργία σαφών κανόνων ανταμοιβής και τιμωρίας, τους οποίους θα εφαρμόζουν με απόλυτη συνέπεια και ψυχραιμία».

«Ο πιο σημαντικός κανόνας μου είναι ότι οι γονείς δεν θα πρέπει να παίρνουν προσωπικά την όποια εναντιωματική συμπεριφορά», λέει ο Riley. «Παραμείνετε ήρεμοι και φιλικοί κάθε φορά που παρεμβαίνετε. Τα εναντιωματικά παιδιά έχουν ραντάρ που συλλαμβάνουν τα αρνητικά συναισθήματα των ενηλίκων. Αν λοιπόν καταλάβουν το θυμό σας, θα αντιδράσουν με τον ίδιο τρόπο».

Ο Riley συνιστά επίσης να μένετε στις δυο παρατηρήσεις: «Την πρώτη φορά, που θα ζητήσετε από το παιδί σας να κάνει κάτι, δώστε του δυο λεπτά για να ανταποκριθεί. Αν δεν υπακούσει, πείτε του ήρεμα: Σου ζητώ για δεύτερη φορά να σηκώσεις, π.χ., το παλτό σου. Καταλαβαίνεις τι σου ζητάω, και ποιες θα είναι οι συνέπειες αν δεν το κάνεις; Ελπίζω να να φερθείς έξυπνα. Αν χρειαστεί να το πείτε και τρίτη φορά τότε θα πρέπει να υπάρξουν συνέπειες – σβήνει η τηλεόραση για μια ώρα, ή απομακρύνεται το ηλεκτρονικό παιχνίδι».

Θετική αντίθεση

Η επιβράβευση της καλής ή η τιμωρία της κακής συμπεριφοράς δεν είναι καμιά επαναστατική ιδέα, αλλά με τα εναντιωματικά παιδιά, είναι πιο εύκολο να το λες παρά να το κάνεις. Οι γονείς πρέπει να συγκρατήσουν την παρόρμησή τους να φωνάξουν ή να δείρουν και ταυτόχρονα πρέπει να μάθουν πως να εφαρμόζουν τις ανάλογες τιμωρίες.

Πολλοί γονείς εστιάζουν τόσο πολύ στις αρνητικές συμπεριφορές που ξεχνούν να ενισχύσουν τις θετικές. Ωστόσο, η θετική ενίσχυση είναι η ψυχή της εκπαίδευσης γονέων.

«Αναπόφευκτα, οι γονείς έρχονται για θεραπεία έχοντας στο νου την καταστολή , την εξάλειψη ή τη μείωση των προβλημάτων συμπεριφοράς» , γράφει ο Alan Kazdin, Ph.D., στο βιβλίο του Parent Management Training, ένα εγχειρίδιο για θεραπευτές. Όμως, σύμφωνα με τον Kazdin, διευθυντή του Κέντρου Μελέτης Παιδιού του Πανεπιστημίου του Yale, στην εκπαίδευση γονέων δίνεται έμφαση κυρίως στην έννοια της "θετικής αντίθεσης". «Για παράδειγμα», λέει ο Kazdin, «ερωτώνται οι γονείς τι πρέπει να κάνουν, εάν θέλουν το παιδί τους να σταματήσει να ουρλιάζει, να κοπανάει την πόρτα, ή να σπάζει αντικείμενα. Η δική μας απάντηση περιλαμβάνει την ενίσχυση, την ήρεμη ομιλία, το απαλό κλείσιμο της πόρτας και τον προσεκτικό χειρισμό των αντικειμένων.»

Ο Kazdin υποστηρίζει ότι μία από τις πιο δύσκολες προκλήσεις, που αντιμετωπίζουν οι θεραπευτές, είναι να βοηθήσουν τους γονείς να μάθουν να επαινούν την καλή συμπεριφορά. Ο ίδιος λέει ότι οι γονείς συχνά διστάζουν να επαινέσουν μια συμπεριφορά ή να χρησιμοποιήσουν ενισχυτική προσέγγιση, επειδή θεωρούν την καλή συμπεριφορά αυτονόητη. «Το παιδί μου ξέρει πώς να καθαρίσει το δωμάτιό του, απλά αρνείται να το κάνει», είναι ένα τυπικό γονικό σχόλιο.

Ο ενθουσιασμός μετράει

Όταν οι γονείς επαινούν, θα πρέπει να το κάνουν με ενθουσιασμό. «Ένα χλιαρό "καλό", δεν αλλάζει τη συμπεριφορά του παιδιού», λέει ο Kazdin. «Ο έπαινος πρέπει να επισημαίνει την αξιέπαινη συμπεριφορά και, ιδανικά, να περιλαμβάνει και κάποια χειρονομία. Για παράδειγμα, θα μπορούσατε να πείτε, "Ήταν καταπληκτικό που έπαιξες τόσο ήσυχα ενώ μιλούσα στο τηλέφωνο!" και στη συνέχεια να δώσετε στο παιδί σας ένα φιλί»

Οι κατάλληλες ανταμοιβές και οι τιμωρίες διαφέρουν από παιδί σε παιδί. 'Οσο πιο δημιουργικά τις προσαρμόσετε στις συγκεκριμένες ικανότητες και ανάγκες του παιδιού σας, τόσο το καλύτερο. Αλλά, όπως γράφει ο Russell Barkley, Ph.D., καθηγητής ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Νότιας Καρολίνας, στο βιβλίο του "Your defiant child", «Η δημιουργικότητα είναι πάντα ένα πλεονέκτημα στην ανατροφή των παιδιών, αλλά δεν μπορεί να κρατήσει σε συνοχή ένα πυροτέχνημα». Η συνέπεια στον τρόπο που αντιμετωπίζετε το παιδί σας - ο τρόπος που θέτετε κανόνες, που εκφράζετε τις προσδοκίες σας, που δίνετε προσοχή, που ενθαρρύνετε την καλή συμπεριφορά και επιβάλετε τις συνέπειες για την κακή συμπεριφορά - είναι το κλειδί για τη βελτίωση των πράξεων του παιδιού σας.

Ποτέ μην παραβλέπουμε το γεγονός ότι τα εναντιωματικά παιδιά έχουν πολλά να δώσουν από τη στιγμή που η συμπεριφορά τους είναι υπό έλεγχο. «Είναι έξυπνα κι ενδιαφέροντα», λέει ο Riley. «Έχουν την τάση να είναι αισιόδοξα και με δική τους προσωπικότητα, με δικό τους τρόπο θεώρησης του κόσμου. Από τη στιγμή που θα δουλέψετε με την εναντίωσή τους, θα βρείτε σ' αυτά πολλά που θα σας αρέσουν. .»

Royce Flippin

Πηγή: ADDITUDE

Απόδοση στα Ελληνικά: Ελένη Τσαμούρα