Ο διεθνώς αναγνωρισμένος ειδικός στη ΔΕΠΥ, Russell Barkley, Ph.D., εξηγεί ότι τα ελλείμματα των εκτελεστικών λειτουργιών προέρχονται από τον εγκέφαλο και ότι επίσης μπορούν να χρησιμεύσουν ως σημάδια πρώιμης προειδοποίησης της διαταραχής.
Τι είναι οι εκτελεστικές λειτουργίες; Και τι σχέση έχουν με τη ΔΕΠΥ;
Υπάρχει πολλή σύγχυση γύρω από τις "εκτελεστικές λειτουργίες" - και πώς αυτές σχετίζονται με τη ΔΕΠΥ. Είναι η ΔΕΠΥ μια διαταραχή εκτελεστικών λειτουργιών; Είναι κάθε διαταραχή στις εκτελεστικές λειτουργίες ΔΕΠΥ; Οι απαντήσεις εξαρτώνται από αυτό που εννοούμε με "εκτελεστικές λειτουργίες" - και πώς σχετίζονται με την αυτορρύθμιση.
Ο όρος "εκτελεστική λειτουργία" πρωτόχρησιμοποιήθηκε τη δεκαετία του 1970 από τον Karl Pribram, του οποίου η έρευνα έδειξε ότι οι εκτελεστικές λειτουργίες εμπλέκουν κυρίως τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού. Παραδοσιακά, χρησιμοποιείται ευρέως στη νευροψυχολογία, στην κλινική ψυχολογία και στην ψυχιατρική. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, έχει εξαπλωθεί στον ευρύτερο τομέα της γενικής ψυχολογίας και στην εκπαίδευση, όπου συχνά ενσωματώνεται σε στρατηγικές διδασκαλίας και προσαρμογές στην τάξη.
Μέχρι τώρα, γνωρίζουμε περίπου τέσσερα κυκλώματα σε αυτό το τμήμα του εγκεφάλου που σχετίζονται με τις εκτελεστικές λειτουργίες - και τα ελλείμματα σε αυτές.
Το κύκλωμα "Τι": Πηγαίνει από τον μετωπιαίο λοβό - ειδικά την εξωτερική επιφάνεια - πίσω σε μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται βασικό γάγγλιο, ιδιαίτερα μια δομή που ονομάζεται ραβδωτό σώμα. Το κύκλωμα "Τι" συνδέεται με τη μνήμη εργασίας, οπότε σε αυτό το κύκλωμα αυτό που πιστεύουμε αρχίζει να καθοδηγεί αυτό που κάνουμε. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν πρόκειται για σχέδια, στόχους και το μέλλον.
Το κύκλωμα "Πότε": Αυτό το δεύτερο κύκλωμα πηγαίνει από την ίδια προμετωπική περιοχή πίσω σε ένα πολύ αρχαίο τμήμα του εγκεφάλου που ονομάζεται παρεγκεφαλίδα, στο πιο πίσω μέρος του κεφαλιού σας. Το κύκλωμα "Πότε" είναι το κύκλωμα συνχρονισμού του εγκεφάλου - συντονίζει όχι μόνο την ομαλή συμπεριφορά και την ακολουθία συμπεριφοράς, αλλά και το πότε κάνετε ορισμένα πράγματα και κατά πόσο είναι στη σωστή τους ώρα. Ένα ακατάλληλο κύκλωμα "Πότε" σε ένα άτομο με ΔΕΠΥ εξηγεί γιατί συχνά έχουμε προβλήματα με τη διαχείριση του χρόνου.
Το κύκλωμα "Γιατί": Το τρίτο κύκλωμα προέρχεται επίσης από τον μετωπιαίο λοβό, περνώντας από το κεντρικό τμήμα του εγκεφάλου προς την αμυγδαλή - την πύλη στο μεταιχμιακό σύστημα. Συχνά αναφέρεται ως το "ζεστό" κύκλωμα, επειδή συνδέεται με τα συναισθήματά μας - εκεί όπου ελέγχουμε τον τρόπο που αισθανόμαστε και αντίστροφα. Είναι ο τελικός υπεύθυνος λήψης αποφάσεων σε όλα τα σχέδιά μας. Όταν σκεφτόμαστε πολλά πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε, αυτό είναι το κύκλωμα που τελικά διαλέγει ανάμεσα στις επιλογές βασιζόμενο στο πώς αισθανόμαστε γι' αυτές και πόσο μας κινητοποιούν.
Το κύκλωμα "Ποιος": Αυτό το τελικό κύκλωμα πηγαίνει από τον μετωπιαίο λοβό μέχρι το πίσω μέρος του ημισφαιρίου. Εκεί λαμβάνει χώρα η αυτογνωσία - εκεί γνωρίζουμε τι κάνουμε, πώς νιώθουμε (εσωτερικά και εξωτερικά) και τι μας συμβαίνει.
Καταλαβαίνοντας τη ΔΕΠΥ μέσα από αυτά τα τέσσερα κυκλώματα, μπορείτε να καταλάβετε από πού προέρχονται τα συμπτώματα σας. Ανάλογα με το ποια κυκλώματα είναι περισσότερο ή λιγότερο διαταραγμένα, μπορείτε να δείτε διακυμάνσεις στα είδη των συμπτωμάτων που κάθε άτομο πρόκειται να έχει. Μερικοί άνθρωποι έχουν περισσότερες ελλείψεις στη μνήμης εργασίας. Άλλοι έχουν περισσότερα προβλήματα στη ρύθμιση συναισθημάτων. Και άλλοι έχουν δυσκολίες με τη διαχείριση του χρόνου.
Γνωρίζουμε λοιπόν ποια τμήματα του εγκεφάλου ελέγχουν ποιες εκτελεστικές λειτουργίες, αλλά ποιες είναι αυτές πιο συγκεκριμένα; Σε γενικές γραμμές, οι εκτελεστικές λειτουργίες αναφέρονται στις γνωστικές ή διανοητικές ικανότητες που χρειάζονται οι άνθρωποι για να επιδιώξουν ενεργά τους στόχους τους. Με άλλα λόγια, αναφερόμαστε στο πως προσεγγίζουμε τους μελλοντικούς μας στόχους και ποιες διανοητικές ικανότητες χρειαζόμαστε για να τους επιτύχουμε.
Ο όρος σχετίζεται πολύ στενά με την αυτορρύθμιση - οι εκτελεστικές λειτουργίες είναι πράγματα που κάνετε στον εαυτό σας, για να αλλάξετε τη συμπεριφορά σας. Χρησιμοποιώντας αποτελεσματικά τις εκτελεστικές σας λειτουργίες, ελπίζουμε να αλλάξετε το μέλλον σας προς το καλύτερο.
Οι εκτελεστικές λειτουργίες κρίνονται από τη δύναμη των παρακάτω επτά δεξιοτήτων:
1. Αυτογνωσία: Με απλά λόγια, η αναγνώριση και η προσοχή που δίνουμε στις πράξεις μας.
2. Αναστολή: Επίσης γνωστή ως η ικανότητα να ελέγχουμε τη συμπεριφορά μας και να περιοριζόμαστε εκεί που χρειάζεται.
3. Μη λεκτική μνήμη εργασίας: Η ικανότητα να κρατάμε πράγματα στο μυαλό σας, βασικά οπτικές εικόνες.
4. Λεκτική μνήμη εργασίας: Ο εσωτερικός μας μονόλογος.
5. Συναισθηματική Αυτορρύθμιση: Η ικανότητα να παίρνουμε τις προηγούμενες τέσσερις εκτελεστικές λειτουργίες και να τις χρησιμοποιούμε για να χειριστούμε τη συναισθηματική μας κατάσταση. Αυτό σημαίνει να χρησιμοποιούμε λέξεις, εικόνες και την αυτογνωσία μας για να επεξεργαστούμε και να αλλάξουμε το πώς αισθανόμαστε για τα πράγματα.
6. Κινητοποίηση εαυτού: Πόσο καλά μπορούμε να παρακινήσουμε τον εαυτό μας να ολοκληρώσει μια εργασία όταν δεν υπάρχει άμεση εξωτερική συνέπεια.
7. Σχεδιασμός και Επίλυση Προβλημάτων: Οι ειδικοί το θεωρούν αυτό ως ένα παιχνίδι με τον εαυτό μας - πώς παίζουμε με τις πληροφορίες στο μυαλό μας για να βρούμε νέους τρόπους να κάνουμε κάτι. Με το να αναλύουμε τα πράγματα και να τα ανακατασκευάζουμε με διάφορους τρόπους, σχεδιάζουμε λύσεις στα προβλήματά μας.
Σας ακούγεται οικεία αυτή η λίστα; Θα έπρεπε. Όποιος παρουσιάζει τα κλασικά συμπτώματα της ΔΕΠΥ θα έχει δυσκολία με όλες ή τις περισσότερες από αυτές τις επτά εκτελεστικές λειτουργίες. Προβλήματα με την ανασταλτική λειτουργία σε κάποιον με ΔΕΠΥ οδηγούν, για παράδειγμα, σε παρορμητικές ενέργειες. Τα προβλήματα με τη συναισθηματική ρύθμιση οδηγούν σε ακατάλληλες εκρήξεις.
Ουσιαστικά, η ΔΕΠΥ είναι μια διαταραχή ελλειμματικών εκτελεστικών λειτουργιών (Executive Function Deficit Disorder EFDD). Ο όρος ομπρέλα "ΔΕΠΥ" είναι απλώς ένας άλλος τρόπος αναφοράς σε αυτά τα θέματα.
Αυτές οι επτά εκτελεστικές λειτουργίες αναπτύσσονται με την πάροδο του χρόνου, με χρονολογική σειρά. Η αυτογνωσία αρχίζει να αναπτύσσεται γύρω στην ηλικία των 2 ετών και από την ηλικία των 30 ετών ο σχεδιασμός και η επίλυση προβλημάτων πρέπει να έχουν αναπτυχθεί πλήρως σε ένα νευροτυπικό άτομο. Εκείνοι με ΔΕΠΥ είναι γενικά περίπου 30 έως 40 τοις εκατό πίσω από τους συνομηλίκους τους στη μετάβαση από μια εκτελεστική λειτουργία στην επόμενη. Ως εκ τούτου, είναι λογικό τα παιδιά και οι ενήλικες με ΔΕΠΥ να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα τις ηλικίας τους με πολύ πιο εξελικτικά ανώριμους τρόπους σα να είναι σαν πολύ νεότεροι.
Η συνειδητοποίηση αυτών των εκτελεστικών λειτουργιών μπορεί να βοηθήσει τους γονείς να ανιχνεύσουν έγκαιρα τη ΔΕΠΥ, βοηθώντας τους να αναζητήσουν μια αξιολόγηση πριν αρχίσει να δυσκολεύεται ένα παιδί στο σχολείο. Στη συνέχεια, με τις κατάλληλες προσαρμογές και τη θεραπεία, τα άτομα με ΔΕΠΥ μπορούν να μάθουν να χρησιμοποιούν αυτό που γνωρίζουν και να ενισχύσουν αυτές τις εκτελεστικές λειτουργίες με την πάροδο του χρόνου.
Μετάφραση Νιόβη Μιχαλοπούλου, PsyD Πηγή